Gediz Deltası

Dünya Doğa Mirası adayı Gediz Deltası (İzmir Kuş Cenneti), zengin yaşam kaynaklarıyla nesli tehlike altında olan tepeli pelikan, bozkır delicesi, Sibirya kazı gibi canlıların da aralarında bulunduğu yüzlerce türe ev sahipliği yapıyor. ( Elmurod Usubaliev - Anadolu Ajansı )

Başta kuşlar olmak üzere memeliler, sürüngenler, iç su balıkları ile tatlı  su, tuzlu su ve acı su ekosistemleri, kumullar, lagünler, tuzcul kıyı çayırları, sazlık alanlar, geçici sulak çayırlar gibi bir çok önemli kaynağı bünyesinde barındıran İzmir Kuş Cenneti (Gediz Deltası), sadece ülkemiz için değil uluslar arası öneme sahip bir alandır.  Ülkemizde ki 179.898 ha.'lık alanı kaplayan 13 Ramsar (özellikle sukuşları açısından önemli sulak alanların korunmasına yönelik uluslar arası sözleşme) alanından biri olan Gediz Deltası 15.04.1998 tarihinde 14.900 ha.lık alanı ile sözleşmeye dahil edilmiştir.

Bunun dışında 8.000 ha.'lık kısmı Orman Bakanlığı tarafından 1982 yılında Yaban Hayatı Koruma Sahası ilan edilmiştir. Bu alan şu anda Türkiye'nin tek Yaban Hayatı Koruma Sahası'dır. Üç tepeler Mevkiinde Leukai Antik Kentinin bulunduğu alan 1985 yılında 1. Derece Arkeolojik Sit, Sazlıklar kısmı ise 1. Derece Sit Alanı olarak tescillenmiştir. 2007 yılında Yönetim Planı Ulusal Sulak Alan Komisyonu'ndan geçerek yürürlüğe girmiştir. Yönetim Planı ile "Mutlak Koruma Bölgesi", "Sulakalan Bölgesi", "Ekolojik Etkilenme Bölgesi", "Tampon Bölge" olmak üzere koruma kuşakları belirlenerek Sulak Alan Koruma Yönetmeliği kapsamında koruma altına alınmıştır.

Türkiye'nin dördüncü büyük deltası olan Gediz Deltası'na hayat veren Gediz Nehri, Ege Bölgesi'nin Büyük Menderes'ten sonra ikinci büyük akarsuyudur. Mansap ile memba arasındaki mesafesi 305 km.dir.17 milyon ha su toplama havzasına sahiptir.

Delta'nın oluşumu yaklaşık 2 milyon yıl sürmüştür. 40.000 ha.'lık yüz ölçüme ait deltanın 20.400 ha.'lık kısmı sulak alan özelliğindedir. Homa Dalyanı, Çilazmak Dalyanı ve Kırdeniz Dalyanı olmak üzere 3 doğal lagünden oluşur. Sulak alanların dışında kalan bölgelerde tarım arazileri, meyve bahçeleri, yerleşim alanları, tepeler ve sanayi bölgesi bulunmaktadır.

Büyük bir bölümünde tuzcul habitatları barındıran deltada, tatlı su ekosistemleri daha çok eski nehir yatakları, sulama, tahliye ve drenaj kanaları ile tuz tavalarının hemen kuzeyinde yer alan Sazlıklar adı verilen alanda yoğunlaşır. Bu alanlar birçok canlı türü için beslenme ve barınma alanıdır. Kıyı kesimlerde Deniz Börülcesi, tuz oranını daha düşük olduğu bölgelerde Ilgın gibi çalı vejetasyonları bulunmakla birlikte tatlı suyun bulunduğu yerlerde sazlıklar bulunmaktadır.  Delta sınırları içerisindeki en büyük tatlı su gölü ise Menemen ilçesinin Seyrek Mahallesi'nde bulunan Sazlı Göl'dür.

Önemli bir bölümü Çamaltı Tuzlası içerisinde kalan ve Orta Gediz Deltası olarak adlandıran alan her ne kadar yapay olarak canlandırılsa da kuşlar için önemli bir beslenme ve üreme alanıdır. Tuzcul ekosistemlere bağımlı olan ve Türkiye'de sadece Tuz Gölü ve Gediz Deltası'nda üreyen Flamingolar, tuz yoğunluğunun yüksek olduğu adacıklarda yavrulamaktadır.  Flamingoların temel besini renklerindeki kırmızılığında onlardan aldığını söylendiği artemia salina adındaki omurgasız canlı olduğu bilinmektedir.

Akdeniz İklim kuşağında bulunan deltada vejetasyon Akdeniz bitki örtüsü özellikleri taşır. Yapılan çalışmalarda 61 familyaya ait 314 bitki türü belirlenmiştir. Bu bitki türlerinden iki tanesi (Campanulalyrata subsp. lyrata ve Stachys cretica subsp. smymaea) endemiktir.  Deltanın özellikle güney kısmında bulunan süpürge otu bitkisinin oluşturduğu habitatlar Avrupa Birliği Habitat Yönetmeliği ile öncelikli korunması gereken bir habitat tipi olarak koruma altına alınmıştır.

Deltada yer alan tatlı ve tuzlu sular, geçici sulak çayırlar, tuz tavaları, tuzcul bozkırlar, lagünler, tepeler gibi farklı habitatların bulunması farklı özellikteki bitki türlerinin alanda görülmesine neden olmaktadır. Bu da deltayı daha da önemli kılmaktadır. Ilgın (Tamarix smyrnensis), Phragmytes australis ve Typha sp., Sandalye Sazı (Scirpus sp.), Kofa (Juncus sp.), Schoenoplectus littoralis, Sumercimeği (Lemna sp.), Fıstık Çamı (Pinus pinea), Okaliptüs (Eucalyptus camaludensis), Sakız (Pistacia lentiscus), Menengiç (Pistacia terebinthus), KokarÇalı (Anagyris foetida), Kermes Meşesi (Quercus coccifera) ve Kuşburnu (Rosa canina) en yaygın olan türlerdir. Frigana vejetasyonunda ise Abdestbozan (Sarcopoterium spinosum), İzmir Kekiği (Origanum onites), Kuşkonmaz (Asparagus acutifolius) ve Çiriş Otu(Asphodelus aestivus) vb. gibi her habitattan bitki türüne rastlamak mümkündür.

Gediz Deltası'nın Kuşları

Gediz Deltası'nda bulunan yaban hayvanları arasında kuşlar çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü delta Türkiye'nin en fazla kuş çeşitliliğine sahip alanlarından birisidir. Alanda bugüne kadar yapılan araştırmalar ve amatör kuş gözlemcilerinin gözlemlerinde 289 kuş türü kaydedilmiştir. Bu türlerden bazıları alanda uzun yıllardan bu yana görülmeyen Toy (Otistarda), Mezgeldek (Tetrax tetrax), Akkuyruklu Kartal (Haliaeetus albicilla), İzmir Yalıçapkını (Halcyon smyrnensis), rastlantısal olarak görülen Bıldırcınkılavuzu (Crex crex), Kulaklı Orman Baykuşu (Asio otus), Ak Sırtlı Kuyrukkakan (Oenanthe finschii) ya da çok nadir görülen Dikkuyruk (Oxyura leucocephala), Altıngöz (Bucephala clandula), Sütlabi (Mergus albellus) gibi türler olsa da, deltada 2006 yılı içerisinde gözlenen 235 kuş türü alanın tür çeşitliliğini göstermesi açısından önemlidir. Kuş gözlemcilerinin ve kuş araştırmalarının sayısı arttıkça, alanda görülen kuş türlerine her geçen gün yenileri eklenmektedir. Her yıl düzenli yapılan Kış Ortası Sukuşu Sayımı (KOSKS)'nda ise 30 bin ile 127 bin arasında sukuşu sayılmaktadır.

Gediz Deltası'nda görülen kuş türlerinin büyük kısmını sukuşlarıdır. Sukuşları arasında da kıyı kuşları önemli bir grubu oluşturmaktadır. Özellikle Homa Dalyanı'nda yılın farklı dönemlerinde çok sayıda kıyı kuşu türüne rastlanabilmektedir. Kara Karınlı Kumkuşu (Calidris alpina), Küçük Kumkuşu (Calidris minuta), Büyük Kumkuşu (Calidris canutus), Sürmeli Kumkuşu (Calidris falcinellus), Ak Kumkuşu (Calidris alba), Altın Yağmurcun (Pluvialis apricaria), Gümüş Yağmurcun (Pluvialis squatarola), Çamurçulluğu (Limosa limosa), Kıyı Çamurçulluğu (Limosa lapponica), Kervançulluğu (Numenius arquata), Taşçeviren (Arenaria interpres), Akça Cılıbıt (Charadrius alexandrinus), Halkalı Cılıbıt (Charadrius hiaticula), Küçük Halkalı Cılıbıt (Charadrius dubius), Kızılbacak (Tringa totanus), Kara Kızılbacak (Tringa erythropus), Yeşilbacak (Tringa nebularia), Poyrazkuşu (Haematopus ostralegus) gibi türlerin, Türkiye'de özellikle kışlama populasyonları açısından en yüksek sayılarda ve düzenli görüldüğü alanlardan biri Gediz Deltası'dır.

Sukuşlarının dışında, başta sulakalanlarla ilişki halinde yaşayan türler olmak üzere ötücü kuşlar ve yırtıcılar açısından da delta, çok zengin bir kuş faunasına sahiptir. Özellikle ilkbahar ve sonbahardaki göç dönemlerinde delta, ötücüler açısından oldukça yüksek sayıda türün görülebileceği bir alandır. Deltada yıl boyu görülebilen Yelpazekuyruk (Cisticola juncidis), Bıyıklı Baştankara (Panurus biarmicus), Kaya Sıvacıkuşu (Sitta neumayer), Boğmaklı Toygar (Melanocorypha calandra), Tarla Kirazkuşu (Miliaria calandra), Kamışbülbülü (Cettia cetti) gibi türlerin yanı sıra, kışın Çayır İncirkuşu (Anthus pratensis), Ketenkuşu (Carduelis cannabina), Taşkuşu (Saxicola torquata), Sığırcık (Sturnus vulgaris), Küçük İskete (Serinus serinus), İspinoz (Fringilla coelebs), Çıvgın (Phylloscopus collybita) yazın ise Boz Kuyrukkakan (Oenanthe isabellina), Kuyrukkakan (Oenanthe oenanthe), Kır İncirkuşu (Anthus campestris), Bozkır Toygarı (Calandrella brachydactyla), Sarı Kuyruksallayan (Motacilla flava), Sazbülbülü (Acrocephalus scirpaceus), Kızılsırtlı Örümcekkuşu (Lanius collurio) gibi türler alanda kolayca görülebilen ötücü türlerindendir. Bunların dışında ilkbahar ve sonbaharda, göç sırasında alandan geçiş yapan ve sadece bu dönemde görülen ötücü türlerinden de Kara Sinekkapan (Ficedula hypoleuca), Benekli Sinekkapan (Muscicapa striata), Orman Çıvgını (Phylloscopus sibilatrix), Çayır Taşkuşu (Saxicola rubetra), Ağaç İncirkuşu (Anthus trivialis), Kızılkuyruk (Phoenicurus phoenicurus) deltada sıkça görülen türlerdendir.
Nadir bir kartal türü olan Tavşancıl (Hieraaetus fasciatus)'ın Türkiye'de en sık kaydedildiği alan Gediz Deltası'dır. Yine Balık Kartalı (Pandion heliaetus), Kızıl Şahin (Buteo rufinus), Şahin (Buteo buteo), Saz Delicesi (Circus aeruginosus), Atmaca (Accipiter nisus), Gökdoğan (Falco peregrinus), Kerkenez (Falco tinnunculus), Küçük Kerkenez (Falco naumanni), Kukumav (Athena noctua), Peçeli Baykuş (Tito alba) ve Puhu (Bubo bubo) gibi yırtıcı kuş türleri Gediz Deltası'nda düzenli olarak görülmektedir.

Gediz Deltası, Flamingo'nun Türkiye'de Tuz Gölü ile birlikte ürediği iki alandan biridir. yüzölçümü 550 m² olan alan Flamingo adası 2012 yılında yapılan çalışmalarla 6440 m² çıkarılarak yaklaşık 12.000 Flamingo'nun üreyebileceği bir alana dönüşmüştür. Bu alan dünyadaki en büyük flamingo adası olma özelliğine de sahiptir. Kış Ortası Sukuşu Sayımları'nda, 17.000 kadar Flamingo'nun kışı deltada geçirdiği tespit edilmiştir. 2003 yılından bu yana yapılan halkalama çalışmaları ile Gediz Deltası'nda doğan Flamingo yavrularının bir kısmı halkalanmaktadır. Bu çalışmaların sonuçlarına göre deltada doğan yavrulardan bazıları Fransa, İtalya, Yunanistan, İspanya, Tunus, İsrail gibi ülkelerde gözlenmiştir. Yine aynı şekilde bu ülkelerde doğup halkalanan Flamingo'lar da zaman zaman Gediz Deltası'nda gözlenmektedir.

Gediz Deltası, nesli dünya ölçeğinde tehlike altında olan ve tüm Dünya popülasyonu 15.000 kadar olan Tepeli Pelikan (Pelecanus crispus) ın Manyas Gölü (Balıkesir), Büyük Menderes Deltası (Aydın), Aktaş Gölü (Ardahan) ve Kızılırmak Deltası (Samsun) ile birlikte Türkiye'de ürediği 5 alandan biridir. Homa Dalyanı'nın içerisindeki küçük adacıklarda her yıl 70 çift kadar Tepeli Pelikan kuluçkaya yatmaktadır. Ayrıca delta bu türün kışlaması açısından da büyük önem taşımaktadır. 200-700 arası Tepeli Pelikan kışı Gediz Deltası'nda geçirmektedir.